فولیکول مو ساختاری کوچک و جیب مانند در پوست ما است که باعث رشد مو می‌شود. فولیکول‌ها پایه و اساس موهای ما را تشکیل می‌دهند و سلامت، رشد و ظاهر موهای ما را این ساختارهای کوچک و پیچیده تعیین می‌کنند. هر فرد با میلیون‌ها فولیکول مو در پوست خود متولد می‌شود؛ به طور متوسط هر انسان بیش از صد هزارفولیکول مو تنها بر روی پوست سر خود دارد! در ادامه این مطلب بیشتر با فولیکول‌ها، ساختار، عملکرد و نقش آن‌ها در چرخه رشد مو آشنا می‌شویم.
منظور از فولیکول مو چیست؟
فولیکول مو یک ساختار میکروسکوپی تونل مانند در اپیدرم (لایه بیرونی) پوست است. این واحد بیولوژیکی پیچیده فقط مو را رشد نمی‌دهد بلکه نقش اساسی در سلامت و چرخه زندگی آن ایفا می‌کند. مو از پایین فولیکول مو شروع به رشد می‌کند و ریشه مو که از سلول‌های پروتئینی تشکیل شده است، توسط رگ‌های خونی مجاور تغذیه می‌شود. با ایجاد سلول‌های بیشتر، مو رشد می‌کند و به سطح پوست می‌رسد. غدد چربی نزدیک فولیکول‌های مو، سبوم تولید می‌کنند و به این ترتیب مو و پوست را تغذیه می‌کند.
فولیکول‌ها یکی از معدود ساختارهای بدن هستند که می‌توانند عملکرد خود را متوقف کرده و دوباره شروع به کار کنند (دژنراسیون degenerate و بازسازی regenerate). این فرآیند به رشد مو در بدن ما کمک می‌کند. اما اهمیت فولیکول‌های مو فراتر از تنها تولید مو است. آن‌ها در تنظیم حرارت بدن، محافظت در برابر اشعه ماوراء بنفش و حتی حساسیت لمسی پوست سر نقش دارند.
ساختار فولیکول مو
یک فولیکول مو از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که هر کدام وظیفه خاصی برعهده دارند. آناتومی فولیکول مو شامل پیاز مو، پاپیلای پوستی، غلاف‌های اپیتلیال، غده چربی، عضله نگهدارنده مو و ساقه مو است.
پیاز مو
پیاز مو، که در پایه فولیکول قرار دارد، قلب این ساختار شگفت انگیز محسوب می‌شود. پیاز مو حاوی سلول‌های ماتریکس، سلول‌های بنیادی تخصصی، است که به سرعت تقسیم می‌شوند تا ساقه مو را تشکیل دهند. این سلول‌ها از جمله فعال‌ترین سلول‌های بدن انسان هستند و در طول مرحله رشد فعال، هر 23 تا 72 ساعت تقسیم می‌شوند. پیاز مو همچنین جایی است که ملانین یا رنگدانه، تولید شده و در ساقه موی در حال رشد گنجانده می‌شود.
پاپیلای پوستی
پاپیلای پوستی، ساختاری گلابی شکل در پایه فولیکول موست که برای رشد و چرخه حیات مو بسیار مهم است. این ساختار که سرشار از عروق خونی است، مواد مغذی و اکسیژن مورد نیاز برای رشد سریع سلول‌های پیاز مو را تأمین می‌کند. پاپیلای پوستی همچنین حاوی گیرنده‌های هورمونی است که چرخه رشد مو را تنظیم می‌کنند. در شرایط ریزش موی آندروژنتیک، این گیرنده‌ها به دی هیدروتستوسترون (DHT) حساس شده و فولیکول‌ها به تدریج کوچک می‌شوند.
غلاف‌های اپیتلیال
غلاف‌های اپیتلیال بیرونی و داخلی نقش مکمل یکدیگر را ایفا می‌کنند. غلاف بیرونی، فولیکول را احاطه کرده و آن را به درم متصل می‌کند. این غلاف حاوی سلول‌های بنیادی در ناحیه‌ای به نام تحدب یا bulge است که برای تجدید فولیکول در هر چرخه ضروری هستند. غلاف داخلی، شامل سه لایه هنله Henle، هاکسلی Huxley و کوتیکول، رشد مو را هدایت کرده و شکل آن را تعیین می‌کند. این غلاف در دهانه غده چربی از هم می‌پاشد و به مو اجازه می‌دهد از پوست خارج شود.
غده چربی
غده چربی متصل به فولیکول مو، وظیفه تولید سبوم را بر عهده دارد. سبوم یک ماده روغنی طبیعی است که مو و پوست اطراف آن را نرم کرده و از آن‌ها محافظت می‌کند. سبوم همچنین به مرطوب نگه داشتن موها کمک کرده و یک سد محافظ در برابر عوامل تهاجمی خارجی تشکیل می‌دهد.
عضله نگهدارنده مو
عضله ساقه مو، یک عضله صاف کوچک متصل به فولیکول است. این عضله مسئول پدیده‌ای به نام «مور مور شدن» است و به دفع سبوم کمک می‌کند.
ساقه مو
ساقه مو یا قسمت قابل مشاهده مو، عمدتاً از کراتین تشکیل شده است. هر تار مو از سه لایه تشکیل شده است: مدولا medulla یا مغز مو در مرکز تار، کورتکس یا قشر مو که به مو استحکام و خاصیت ارتجاعی می‌بخشد و کوتیکول که لایه محافظ بیرونی است.
عملکرد فولیکول مو
وظیفه فولیکول مو، رشد موهای ما است. فولیکول‌های مو علاوه بر تقویت رشد مو، به ترمیم پوست پس از آسیب یا زخم نیز کمک می‌کنند و در تشکیل رگ‌های خونی جدید (آنژیوژنز) نقش دارند. علاوه بر این فولیکول‌ها به تشکیل سلول‌های عصبی جدید سیستم عصبی (نوروژنز) نیز کمک می‌کنند.
چرخه رشد مو چه مراحلی دارد؟
چرخه رشد و ریزش مو شامل چهار مرحله است: آناژن، کاتاژن، تلوژن و اگزوژن.
فاز آناژن
فاز آناژن یا فاز رشد مو، به طور متوسط ۲ تا ۶ سال طول می‌کشد، اما این زمان بسته به فرد و ناحیه رشد مو در بدن می‌تواند به طور قابل توجهی متفاوت باشد. این فاز، مرحله فعال رشد مو است. در این مرحله سلول‌های پیاز مو به سرعت تقسیم شده و سلول‌های جدیدی تولید می‌کنند که ساقه مو را تشکیل می‌دهند. در هر زمان، حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد از موهای روی پوست سر ما در این فاز قرار دارند. مدت این فاز، می‌تواند حداکثر طول یک تار مو را تعیین کند که این امر به عوامل ژنتیکی، هورمونی و تغذیه‌ای وابسته است.
فاز کاتاژن
فاز کاتاژن، مرحله گذار یا انتقال، یک دوره کوتاه ۲ تا ۳ هفته‌ای است. در این مرحله تولید سلول‌های جدید کند شده و فولیکول جمع می‌شود. پیاز مو از پاپیلای پوستی جدا شده و تغذیه را قطع می‌کند. با این که رشد مو متوقف می‌شود اما مو همچنان به فولیکول متصل می‌ماند. این فاز، پایان رشد فعال مو را نشان می‌دهد و فولیکول را برای فاز استراحت آماده می‌کند.
فاز تلوژن
فاز تلوژن یا مرحله استراحت، به طور متوسط ۲ تا ۴ ماه طول می‌کشد. فولیکول در حالت استراحت کامل است و مو که حالا حالتی گرز مانند یافته، دیگر مواد مغذی دریافت نکرده و رشد نمی‌کند. در حالی که موی گرز مانند یا موی چماقی هنوز در جای خود قرار دارد، یک فولیکول جدید در زیر آن تشکیل شده و یک چرخه آناژن جدید آغاز می‌شود. در پایان این مرحله، مو به طور طبیعی، اغلب در هنگام برس زدن یا شستشو، می‌ریزد.
فاز اگزوژن
مرحله چهارم، که کمتر به آن اشاره می‌شود، مرحله برون‌زایی یا ریزش است. این مرحله همان لحظه‌ای است که مو کاملا از فولیکول جدا می‌شود و می‌ریزد. فاز اگزوژن اغلب به عنوان امتدادی از مرحله تلوژن در نظر گرفته می‌شود.
بیماری‌های مرتبط با فولیکول مو کدامند؟
برخی از بیماری‌های مو ناشی از مشکلات فولیکول‌های مو هستند. نشانه‌های هر بیماری نیز با دیگری متفاوت است اما به طور کلی برخی از رایج‌ترین نشانه‌ها عبارتند از:
- ریزش مو، نازک شدن یا کند شدن رشد مو
- جوش یا برآمدگی‌های پر از مایع یا لکه‌هایی روی پوست
- تورم و التهاب
- بثورات خارش دار
- جوش‌هایی با پوسته زرد و عفونت سفید تا زرد که از آن نشت می‌کند و بهبود نمی‌یابند
شایع‌ترین بیماری‌های مرتبط با مشکلات فولیکول مو عبارتند از:
- آلوپسی آره‌آتا
- آلوپسی آندروژنیک یا طاسی با الگوی مردانه و زنانه
- فولیکولیت
- هیدرادنیت چرکی
- استرس
- تلوژن افلوویوم
- جوش‌های سرسفید، سرسیاه یا منافذ گشاد شده‌ی پوست
آلوپسی آره‌آتا
آلوپسی آره‌آتا یک بیماری خودایمنی است که سیستم ایمنی بدن فولیکول‌های مو را با سلول‌های خارجی اشتباه می‌گیرد و به آن‌ها حمله می‌کند. این بیماری اغلب باعث ریزش دسته‌ای مو می‌شود. آلوپسی آره آتا می‌تواند در نهایت منجر به آلوپسی یونیورسالیس شود که شامل از دست دادن کامل مو در سراسر بدن است. هنوز هیچ درمان شناخته‌شده‌ای برای آلوپسی آره‌آتا وجود ندارد با این حال موارد زیر در درمان این بیماری تاثیرگذارند:
- میزان ریزش مو
- مدت زمان ریزش مو
- محل ریزش مو
- سن فرد (کودکان ممکن است به نوع درمان متفاوتی نیاز داشته باشند)
گزینه‌های درمانی برای آلوپسی آره آتا شامل یک یا چند مورد از موارد زیر خواهد بود:
- ماینوکسیدیل
- کورتیکواستروئیدهای موضعی
- کورتیکواستروئیدهای تزریقی
- آنترالین
- ایمونوتراپی تماسی
- مهارکننده JAK یا سایر انواع داروهایی که بر سیستم ایمنی کل بدن فرد تأثیر می‌گذارند.
آلوپسی آندروژنتیک
آلوپسی آندروژنتیک، که در مردان به عنوان طاسی با الگوی مردانه و در زنان با عنوان طاسی با الگوی زنانه شناخته می‌شود، یک بیماری مرتبط با فولیکول مو است که بر چرخه رشد فولیکول‌های مو در پوست سر تأثیر می‌گذارد. در این شرایط چرخه رشد مو کند و ضعیف می‌شود تا جایی که به طور کامل متوقف شود. این پدیده منجر به عدم تولید موی جدید توسط فولیکول‌ها می‌شود.
تلوژن افلوویوم
تلوژن افلوویوم نوعی ریزش مو موقت اما شایع است که می‌تواند به صورت حاد یا مزمن بروز کند. موارد حاد بیماری نسبتاً شایع است و زمانی کمتر از شش ماه طول می‌کشد و در ۹۵٪ موارد به خودی خود از بین می‌رود. این شرایط معمولاً ناشی از یک اتفاق استرس‌زا است که باعث می‌شود فاز تلوژن زودهنگام رخ دهد و باعث نازک شدن و ریزش مو شود.
تلوژن افلوویوم مزمن بیش از شش ماه طول می‌کشد و کل پوست سر فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. همچنین ممکن است علت مشخصی نداشته باشد. در این شرایط موها اغلب به صورت تکه‌ای از روی پوست سر می‌ریزند. در موارد شدید، ممکن است در سایر نقاط بدن، از جمله روی پاها، ابروها و سایر نواحی نیز ریزش مو مشاهده شود.
تلوژن افلوویوم می‌تواند در پی یکی از موارد زیر رخ دهد:
- یک رویداد آسیب‌زای جسمی
- زایمان
- شروع مصرف داروی جدید
- جراحی
- بیماری
- یک تغییر استرس‌زا در زندگی مانند مهاجرت و …
شوک ناشی از این اتفاقات باعث تغییر در چرخه رشد مو می‌شود. تلوژن افلوویوم معمولاً موقتی است و نیازی به درمان ندارد. با این حال، اگر فکر می‌کنید که دچار این مشکل هستید بهتر است با یک متخصص پوست صحبت کنید.
فولیکولیت
فولیکولیت بیماری التهاب فولیکول‌های مو است که اغلب در اثر عفونت استافیلوکوک ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند در هر جایی که مو رشد می‌کند، از جمله در پوست سر، پاها، زیربغل، صورت و بازوها رخ دهد. فولیکولیت اغلب مانند بثورات کوچک روی پوست قابل مشاهده است. برآمدگی‌های ناشی از فولیکولیت ممکن است قرمز، سفید یا زرد رنگ بوده و ممکن است در برخی موارد حاوی چرک باشند. فولیکولیت معمولا با خارش و درد همراه است و می‌تواند بدون درمان از بین برود. با این حال پزشک می‌تواند با تشخیص بیماری برای مدیریت آن دارو تجویز کند. درمان فولیکولیت می‌تواند شامل درمان‌های موضعی یا داروهای خوراکی برای درمان عفونت و تسکین علائم باشد.
بهترین راه برای تقویت فولیکول مو
شما می‌توانید با مراقبت از مو و پوست خود، فولیکول‌های موی خود را سالم و قوی نگه دارید:
روتین روزانه مو
یک روتین روزانه مناسب برای حفظ سلامت مو بسیار مهم است. استفاده از محصولات مراقبت از مو متناسب با نوع پوست و مو و اجتناب از آسیب‌های فیزیکی، درمان‌های شیمیایی تهاجمی و ابزاهای حالت دهنده حرارتی می‌تواند به حفظ سلامت فولیکول‌ها کمک کند. مراقبت از مو باید شامل یک روال منظم شستشو با محصولات مناسب و ماساژ ملایم پوست سر هنگام شامپو زدن برای تحریک و بهبود گردش خون در اسکالپ باشد.
رژیم غذایی و تغذیه
می‌دانیم که رژیم غذایی ما نقشی اساسی در حفظ سلامت مو دارد. یک رژیم غذایی متعادل سرشار از پروتئین، آهن، ویتامین‌های گروه B و آنتی‌اکسیدان‌ها، مواد مغذی ضروری را برای تغذیه فولیکول‌های مو فراهم می‌کند. غذاهایی مانند تخم مرغ، آجیل، سبزیجات برگ سبز و ماهی‌های روغنی از جمله مواد غذایی مفید هستند.
مدیریت استرس
مدیریت استرس یک جنبه اغلب نادیده گرفته شده اما بسیار مهم برای حفظ سلامت فولیکول‌ها است. استرس مزمن می‌تواند چرخه رشد مو را مختل کند. کمک گرفتن از تکنیک‌های آرامش‌بخش مانند مدیتیشن، یوگا یا فعالیت بدنی منظم می‌تواند به کاهش استرس کمک کرده و اثرات مضر آن بر فولیکول‌ها را کاهش دهد.
علاوه بر موارد بالا این موارد نیز در سلامت فولیکول‌ها موثرند:
- از کندن موهای خود خودداری کنید.
- از تجهیزات محافظ مانند کلاه برای جلوگیری از آسیب دیدگی هنگام شرکت در فعالیت‌های بدنی استفاده کنید.
- برای محافظت از پوست در برابر اشعه ماوراء بنفش خورشید از کرم ضد آفتاب استفاده کنید.
- در صورت آسیب دیدگی زخم‌ها را تمیز کنید.
- از محصولات طبیعی و روغن‌های گیاهی برای حفظ شادابی و سلامت موهای خود استفاده کنید.
ما در این مطلب از ساختار پیچیده فولیکول‌ها گرفته تا چرخه زندگی جذاب آن‌ها و عواملی که می‌توانند بر سلامت فولیکول‌ها تأثیر بگذارند، جنبه‌های اساسی این واحدهای بیولوژیکی را بررسی کردیم. فولیکول‌های مو، اگرچه کوچک هستند، اما نقش مهمی در ظاهر و سلامت موهای ما دارند. درک نحوه عملکرد آن‌ها، عواملی که بر سلامت‌شان تأثیر می‌گذارند و چگونگی سالم نگه داشتن آن‌ها برای هر کسی که می‌خواهد از موهای خود مراقبت کند، ضروری است.
