با نگاهی به اطراف خود، احتمالا میتوانید عبارت “پانتنول” را در فهرست مواد تشکیلدهندهی محصولات مختلفی که هر روز استفاده میکنید، بیابید. این ماده در مواد غذایی، مکملها و محصولات بهداشتی وجود دارد و از نظر ساختار شیمیایی، مشابه الکل است. از پانتنول برای آبرسانی و نرم کردن پوست و مو، به صورت خوراکی و به شکل موضعی استفاده میشود. اما پانتنول دقیقا چیست؟ آیا بیخطر است یا میتواند برای بدن ما مضر باشد؟ و چرا از آن در محصولات مختلف استفاده میشود؟
پانتنول چیست؟
پانتنول یک ماده شیمیایی الکلی است که از اسید پانتوتنیک (pantothenic acid) تهیه شده و نام دیگر آن پرو ویتامین B5 است. این ماده پایدار، محلول در آب و سبک است و به همین خاطر است که به سهولت در پوست نفوذ کرده و جذب میشود. پانتنول هم به صورت ارگانیک وجود دارد و هم میتوان آن را از منابع گیاهی و حیوانی تامین کرد. از پانتنول به دلیل خواص مرطوب کنندگی، تسکین دهنده و ضدالتهابی آن، در طیف وسیعی از محصولات مراقبت از پوست، مراقبت شخصی و محصولات دارویی استفاده میشود.
زمانی که این ماده در بدن جذب شود به ویتامین B5 تبدیل شده و بر بسیاری از عملکردهای مهم بدن از جمله عملکرد پوست، تاثیر میگذارد. به همین دلیل است که پانتنول در فرمولاسیون بیشتر لوازم آرایشی و بهداشتی به کار میرود.
پانتنول در دمای اتاق به شکل پودری سفید رنگ یا روغن شفاف است. این ماده را میتوانید با یکی از نامهای زیر در لیست مواد تشکیل دهنده محصولات مختلف مشاهده کنید:
• دکسپانتنول
• دی-پانتوتنیل الکل
• بوتانامید
• الکل آنالوگ اسید پانتوتنیک
• پرو ویتامین B-5
کاربردهای پانتنول
در لوازم آرایشی موضعی، اغلب از پانتنول به عنوان فاکتور مرطوب کننده استفاده میشود. این ماده همچنین در بسیاری از لوازم آرایشی به عنوان عامل نرم کننده، تسکین دهنده و ضد التهاب و تحریک نیز به کار میرود. پانتنول به پوست ما کمک میکند تا یک سد دفاعی در برابر تحریک و از دست دادن آب ایجاد کند.
مرطوب کننده و آبرسان قوی پوست
پانتنول یک ماده هیدروسکوپیک است به این معنی که قابلیت جذب و نگهداری آب را دارد. پس از جذب این ماده توسط پوست، پانتنول به پانتوتنیک اسید یا همان ویتامین B5 تبدیل شده و به تقویت و حفظ عملکرد سد دفاعی پوست کمک میکند. این ترکیب با جذب رطوبت از محیط و ذخیره سازی آن در لایههای اپیدرم، به بهبود خشکی، زبری و پوستهریزی پوست کمک کرده و همچنین موجب افزایش انعطافپذیری و کاهش تحریکپذیری پوست میشود. استفاده از پانتنول برای پوستهای حساس یا تحت درمان (مثلاً بعد از لیزر یا پیلینگ) بسیار مفید است.
التیام بخش و ضد التهاب پوست
پانتنول دارای خاصیت ضد التهاب و ترمیم کننده است. مطالعات نشان دادهاند که این ماده در کاهش قرمزی، تحریک و التهاب ناشی از درماتیت، سوختگی سطحی، آفتاب سوختگی یا خراشهای جزئی مؤثر است. پانتنول با تحریک فیبروبلاستها در پوست، روند بازسازی بافتی را تسریع کرده و به تولید کلاژن و الاستین نیز کمک میکند. به همین دلیل، در کرمهای ترمیم کننده، کرمهای ضد سوختگی و محصولات ضد آفتاب کاربرد فراوان دارد.
سلامت و شادابی موها
پانتنول موجود در محصولات مو میتواند بهراحتی به عمق ساقه مو نفوذ کرده و به حفظ رطوبت درون تارها کمک کند. این ماده با تقویت لایه کوتیکول، از شکنندگی و دو شاخه شدن موها (موخوره) جلوگیری کرده و ظاهری نرم، براق و سالم به مو میبخشد. همچنین پانتنول به دلیل برخورداری از خاصیت پوشانندگی، سطح مو را صاف و هموار میکند و به آن حجم میدهد، بدون این که احساس سنگینی ایجاد کند. پانتنول جزو مواد کلیدی در فرمولاسیون شامپو، نرمکننده و ماسک مو است که به حفظ سلامت ساختار مو کمک میکند.
ترمیم ناخنهای شکننده و ضعیف
پانتنول در فرمولاسیون محصولات مراقبتی ناخن نیز به کار میرود. این ماده باعث تقویت کراتین ناخن شده و به جلوگیری از شکستن، پوسته پوسته شدن و خشکی ناخن کمک میکند. پانتنول با تأمین رطوبت کافی و تحریک بازسازی سلولی در بستر ناخن، رشد سالم و پیوسته ناخنها را تسهیل میکند. به همین دلیل در ترکیبات سرمها و کرمهای ناخن، به ویژه برای افرادی با ناخنهای آسیب دیده یا کسانی که مکرر از لاک و پاک کنندههای حاوی استون استفاده میکنند، مورد استفاده قرار میگیرد.
تسکین پوست بعد از اصلاح یا اپیلاسیون
پانتنول به دلیل خواص تسکین دهنده و بازسازی کنندهاش، در فرمول بسیاری از محصولات بعد از اصلاح وجود دارد. این ماده به سرعت قرمزی، التهاب و خارش ناشی از تحریک پوست را کاهش داده و مانع از ایجاد جوشهای ریز و سوختگی میشود. همچنین با حفظ رطوبت لازم، پوست را نرم و لطیف نگه میدارد.
افزایش اثر داروهای موضعی
در فرمولاسیون دارویی، پانتنول اغلب به عنوان یک ماده کمکی استفاده میشود، زیرا به جذب بهتر مواد فعال در دارو کمک میکند. این ماده با نرم نگه داشتن پوست و افزایش نفوذ پذیری سطحی، موجب انتقال بهتر دارو به عمق پوست میشود. این ویژگی در کرمهای درمانی مانند آنتیبیوتیکهای موضعی، کرمهای ضد قارچ یا کورتیکواستروئیدهای موضعی قابل توجه است.
چه محصولاتی حاوی پانتنول هستند؟
پانتنول یکی از مواد فعال پرکاربرد در محصولات مراقبتی و دارویی است و در چهار دستهی اصلی محصولات پوست، مو، ناخن و محصولات درمانی مورد استفاده قرار میگیرد.
محصولات مراقبت از پوست
پانتنول در فرمول کرمهای مرطوبکننده، لوسیونها، ژلهای ترمیم کننده، محصولات پس از آفتاب، کرمهای دور چشم و سرمهای تسکین دهنده پوست استفاده میشود. این محصولات برای افراد با پوست حساس، خشک یا تحریک شده بسیار مناسباند و به دلیل خاصیت التیام بخش، اغلب در کرمهای ترمیمی پس از لیزر، پیلینگ یا اپیلاسیون نیز وجود دارند. همچنین وجود پانتنول در ترکیب بسیاری از بالمهای لب، کرمهای ضد قرمزی و حتی محصولات کودکان مانند کرم سوختگی پای کودک مشاهده میشود.
محصولات مراقبتی مو
پانتنول در شامپوها، نرمکنندهها، ماسکهای مو، اسپریهای محافظ حرارتی، سرمهای مو و کرمهای حالتدهنده استفاده میشود. وظیفهی اصلی پانتنول در محصولات مراقبت از مو، آبرسانی، افزایش لطافت و استحکام ساقه مو است. همچنین این ماده به کاهش موخوره، افزایش درخشش طبیعی مو، تقویت موها و جلوگیری از آسیبهای ناشی از حرارت و مواد شیمیایی کمک میکند. پانتنول هم برای موهای خشک و آسیبدیده و هم برای موهای نازک و کم حجم، یک حجم دهندهی سبک و مناسب به شمار میرود.
پانتنول در محصولات مراقبت از ناخن
از پانتنول در محصولات تخصصی مراقبت از ناخن مانند سرمها، روغنها، کرمهای تقویت کنندهی کوتیکول، لاکهای تقویتی و درمانی، و کرمهای دست و ناخن نیز استفاده میشود. این ماده با نفوذ به عمق ساختار کراتینی ناخن، موجب افزایش رطوبت، بهبود انعطافپذیری و استحکام ناخن شده و از شکستن، ورقه ورقه شدن یا خشکی ناخنها جلوگیری میکند. همچنین با نرم کردن پوست اطراف ناخن (کوتیکول)، احتمال ایجاد زخم یا پوسته پوسته شدن آن را کاهش میدهد.
محصولاتی که برای ناخنهای آسیب دیده در اثر استفاده مداوم از لاک، استون، ژل یا مواد کاشت ناخن طراحی شدهاند، معمولاً حاوی پانتنول، کراتین و ویتامین E هستند. این ترکیب باعث بازسازی ساختار ناخن و تقویت رشد سالم آن میشود.
محصولات دارویی و درمانی
پانتنول در بسیاری از محصولات دارویی موضعی به عنوان مادهی فعال ترمیم کننده و التیام بخش حضور دارد. مهمترین نمونههای این محصولات شامل کرمها و پمادهای درمانی برای سوختگیهای سطحی، زخمها، درماتیتها، سوختگی پای نوزادان و کودکان، اگزما و همچنین استفاده پس از درمانهای پوستی مانند لیزر است.
یکی از شناخته شدهترین محصولات این دسته، پماد بپانتن (Bepanthen) است که برای تسریع بازسازی پوست استفاده میشود.
در این نوع محصولات، پانتنول به عنوان پیشساز ویتامین B5، به بهبود عملکرد سد دفاعی پوست، کاهش التهاب و تسریع روند ترمیم بافت پوست کمک میکند. همچنین در برخی قطرههای چشمی و محلولهای مرطوب کنندهی چشم، از پانتنول برای کاهش خشکی و تحریک چشم استفاده میشود زیرا اثر محافظتی و نرمکننده بر روی سطح قرنیه دارد. کاربردهای درمانی این ماده آن را به ترکیبی ارزشمند در داروسازی، به ویژه در شرایطی که نیاز به ترمیم سریع و ایمن وجود دارد، تبدیل کرده است.
عوارض پانتنول چیست؟
پانتنول به طور کلی یک مادهی ایمن و غیرسمی در نظر گرفته میشود که در اکثر افراد بدون ایجاد هر گونه مشکلی، قابل استفاده است؛ با این حال، در موارد نادر، این ماده ممکن است واکنشهای حساسیتی یا تحریک پوستی ایجاد کند. عوارض جانبی استفاده از پانتنول معمولاً شامل قرمزی، خارش، سوزش یا کهیر در محل استفاده است و بیشتر در افرادی با پوست بسیار حساس یا سابقه آلرژی پوستی دیده میشود.
همچنین استفاده بیش از حد از محصولات حاوی درصد بالای پانتنول در پوستهای چرب یا مستعد آکنه، ممکن است باعث انسداد منافذ و تشدید جوشها شود، به ویژه اگر با ترکیبات کومدوژنیک ترکیب شده باشد. برای اطمینان، توصیه میشود پیش از مصرف، ابتدا یک تست پچ روی ناحیه کوچکی از پوست انجام شود.
چگونه از پانتنول استفاده کنیم؟
استفاده از پانتنول بسته به نوع محصول متفاوت است، اما به صورت کلی باید روی پوست یا موی تمیز و خشک یا کمی مرطوب استفاده شود تا عمل جذب بهتر صورت گیرد. برای استفاده از محصولات پوستی مانند کرم یا لوسیون، لازم است مقدار کمی از محصول را روزانه یک تا دو بار روی نواحی مورد نظر ماساژ دهید تا جذب شود. همچنین در مورد محصولات مراقبت از مو مانند سرم یا ماسک موی حاوی پانتنول، لازم است محصول را پس از شستشو، روی ساقه مو و نه ریشه، استفاده کرده و به آرامی پخش کنید.
برای محصولات مراقبتی ناخن نیز سرم یا کرم حاوی پانتنول باید روی ناخن و کوتیکول تمیز ماساژ داده شود. در هر حال، استمرار در مصرف و استفاده منظم برای مشاهده نتایج مورد نظر ضروری است.
چگونه محصولات بدون پانتنول را پیدا کنیم؟
برای یافتن محصولات بدون پانتنول، لازم است برچسب ترکیبات محصول را با دقت مطالعه کنید. پانتنول ممکن است با نامهای مختلفی مانند Panthenol، D-Panthenol، Provitamin B5 یا Butanamide قید شده باشد. بنابراین شناخت دقیق این واژهها ضروری است.
اگر پوست بسیار حساسی دارید یا به پانتنول حساسیت دارید، بهتر است از محصولات با برچسب فاقد پانتنول Panthenol free یا Hypoallergenic استفاده کنید. همچنین برندهایی که محصولات فاقد مواد حساسیتزا تولید میکنند، مانند برخی برندهای درماتولوژیک یا محصولات وگان طبیعی، گزینههای مناسبتری خواهند بود.
جایگزینهای پانتنول
در صورتیکه به پانتنول حساسیت دارید یا به دنبال محصولات فاقد آن هستید، چندین جایگزین وجود دارد که عملکردی مشابه در مرطوبسازی، ترمیم و تسکین پوست و مو دارند. این جایگزینها به دو دسته کلی تقسیم میشوند: مواد شیمیایی و مواد طبیعی و گیاهی.
جایگزینهای غیر طبیعی و شیمیایی پانتنول
• آلانتوئین
• هیالورونیک اسید
• گلیسیرین
آلانتوئین
آلانتوئین یکی از ترکیبات محبوب و رایج در محصولات مراقبت از پوست است که خواص التیام بخش، ضد التهاب و تسکین دهنده دارد. این ماده به افزایش نوسازی سلولی و نرم شدن پوست کمک میکند و در درمان خشکی، تحریک و زبری پوست بسیار مؤثر است. همچنین، آلانتوئین مانند پانتنول در کرمهای پس از اصلاح، محصولات ضد حساسیت و کرمهای ترمیمی استفاده میشود.
هیالورونیک اسید
اگرچه هیالورونیک اسید عملکرد متفاوتی دارد، اما از نظر آبرسانی عمیق و حفظ رطوبت در پوست و مو، یکی از جایگزینهای بسیار مؤثر برای پانتنول به شمار میرود. هیالورونیک اسید با توانایی بالا در جذب آب، باعث پر شدن لایههای پوست و افزایش انعطاف پذیری و لطافت آن میشود. این ماده در محصولات ضد پیری و آبرسان نقشی کلیدی دارد.
گلیسیرین
گلیسیرین یک مرطوبکننده قوی است که مانند پانتنول خاصیت جذب و نگهداری رطوبت در پوست را دارد و در فرمول بسیاری از لوسیونها، شویندهها و سرمهای پوستی یافت میشود. گلیسیرین با کمک به حفظ لایه محافظ پوست، آن را در برابر خشکی و عوامل محیطی محافظت میکند. این ماده معمولاً به خوبی تحمل میشود و برای انواع پوست مناسب است.
جایگزینهای طبیعی و گیاهی پانتنول
• ژل آلوئه ورا
• روغن گل همیشه بهار (کالاندولا)
• روغن بابونه
• شی باتر
ژل آلوئه ورا
ژل آلوئه ورا یکی از شناخته شدهترین جایگزینهای طبیعی پانتنول است که از خواص ضد التهاب، آبرسان، التیامبخش و خنک کننده بهره میبرد. این ژل به ویژه برای تسکین آفتاب سوختگی، زخمهای سطحی، خشکی پوست و تحریکات پوستی مؤثر است و به دلیل منشاء گیاهی آن، برای پوستهای حساس نیز قابل استفاده است.
روغن گل همیشه بهار
روغن گل همیشه بهار دارای ترکیبات ضد التهاب و آنتیاکسیدان است و در درمان تحریکات پوستی، درماتیت و اگزما کاربرد دارد. این روغن به ترمیم لایه محافظ پوست کمک کرده و مانند پانتنول قرمزی و سوزش پوست را تسکین میدهد. از این روغن اغلب در محصولات طبیعی و مراقبتی کودکان و نوزادان استفاده میشود.
روغن بابونه
بابونه حاوی آپیژنین و ترکیبات آرام بخشی است که خواص ضد التهاب، ضد آلرژی و نرم کننده دارند. استفاده موضعی از عصاره یا روغن بابونه میتواند به تسکین خارش، خشکی و قرمزی پوست کمک کند. عصاره بابونه در شامپوهای گیاهی برای پوست سر حساس و محصولات مراقبتی ملایم بسیار پرکاربرد است.
شی باتر
کره شی یا شی باتر یک مادهی مغذی و یک نرم کنندهی گیاهی سرشار از اسیدهای چرب و ویتامینها است. این ماده نیز مانند پانتنول، به مرطوب نگه داشتن پوست، تسریع ترمیم بافت و افزایش خاصیت ارتجاعی پوست کمک میکند. از شی باتر در کرمهای بدن، بالم لب، ماسک مو و کرمهای دور چشم طبیعی بهعنوان پایهی نرم کننده استفاده میشود.
